Eda Demirkaya
Arkadaşınızla beraber bir suça karıştınız -normalde hiç sizlik işler değil de bir an boşluğunuza geldi- ve şu an sorgu odasındasınız. İşlediğiniz suça dair bir kanıt yok dolayısıyla alacağınız hapis cezası suçu inkar veya itiraf etmenize göre belirlenecek. Kendi çıkarınız için arkadaşınıza ihanet eder miydiniz? Arkadaşınız size ne kadar güveniyor? Peki siz arkadaşınızın size duyduğu güvenden ne kadar eminsiniz?
“Mahkum İkilemi” (Prisoner’s Dilemma) birçok sosyal bilimin yararlandığı oyun teorisinin en bilinen strateji oyunu. Özellikle insanların seçimlerini inceleyen ekonomi biliminde bu oyuna sık sık rastlamak mümkün. Oyun, insanın kendi çıkarlarını önceleme güdüsünün ve karşı tarafa olan güvensizliğinin nelere yol açabileceğinin güzel ve akılda kalan bir örneği.
Vermeniz gereken ve alacağınız cezayı belirleyecek olan karar suçunuzu itiraf etmek ya da etmemek. Sorgu odasında polisin size sunduğu şartları açıklamadan önce oyundaki varsayımlarımızı hatırlatayım:
● Karar anında arkadaşınızla farklı odalardasınız ve birbirinizin kararından tamamen habersizsiniz.
● Kararınızı aynı anda vereceksiniz.
● Sorgu öncesinde ‘mutlaka inkar edelim’ gibi herhangi ortak bir karar almadınız.
Gelelim polisin size sunduğu şartlara. Eğer ikiniz de işlediğiniz suçu itiraf ederseniz beşer sene hapis cezası alacaksınız. İkiniz de işlediğiniz suçu inkar ederseniz birer sene hapis cezası alacaksınız. Buraya kadar olsaydı hiçbir sıkıntı yoktu, tabii ki ikiniz de inkar etmeyi seçerdiniz. Ancak bu noktadan sonra işin rengi değişiyor. Eğer ikinizden biri inkar eder, diğeri itiraf ederse itiraf eden hiç ceza almayacak. İnkar eden ise hem suçun hem de sorguda yalan söylemenin cezası olarak 10 sene hapiste kalacak.
Bu tabloya ilk bakışta ikinizin de inkar etmesi ve böylece birer sene ceza alarak işin içinden mümkün olduğunca hasarsız şekilde sıyrılmak en mantıklı ve adil çözüm gibi gözüküyor. Ancak ya arkadaşınız hiç ceza almama ihtimalinin karşı konulamaz çekiciliğine yenik düşer ya da sizin inkar etmeye cesaret edemeyeceğinizi varsayarak suçu itiraf ederse? Birer seneden bir şey olmaz, derken onun elini kolunu sallaya sallaya çıktığını görmek ve sizin 10 sene ceza aldığınızı öğrenmek de
var sorgunun sonunda. 10 sene hapis ihtimali %50 iken inkar etmeyi siz ne ölçüde gerçekten göze alabilirsiniz?
Oyunun Nash dengesi (yani eninde sonunda varacağınız strateji ikilisi) ise şu şekilde belirleniyor: İnkar ederseniz ya 1 sene ya da 10 sene ceza alacaksınız, itiraf ederseniz ya 0 ya da 5 sene. 0, 1’den küçük; 5 de 10’dan küçük. Bu durumda kendi çıkarlarınız doğrultusunda vereceğiniz en mantıklı karar itiraf etmek oluyor. Aynısı arkadaşınız için de geçerli. Her iki oyuncu kendi bakış açısından mantıklı olan kararı verdiğinde ikiniz de itiraf ediyorsunuz ve oyun beşer sene ceza almanız yönünde dengeleniyor. Ancak ikiniz de inkar etseydiniz birer sene ceza alacaktınız. İşte “Mahkum İkilemi”nin bir ikilem olmasının sebebi de bu. Her iki taraf için de daha iyi bir sonuç mümkünken iki kişinin de diğerinin inkar edeceğinden emin olamaması ve çok daha ağır bir ceza alma riski oyuncuları kendini garanti altına alma içgüdüsüyle itiraf etmeye itiyor. Yani oyunun dengesi ve ideal çözüm birbirinden farklı.
Şu an sizde hafif bir rahatsızlık hissi hakimse, bir şekilde iki oyuncunun da suçu inkar etmesini sağlama isteği gelmişse oyunu doğru anlamışsınız demektir. Ancak polise rüşvet teklif etmeden bunu sağlayamayacağınızdan emin olabilirsiniz çünkü bireyci insan doğası başka bir çözüm yoluna izin vermiyor. Ben söylemiyorum, bilim söylüyor.
Madem rahatsız hissedecektik neden okuduk, derseniz en azından ilerisi için şöyle bir ders çıkarmak faydalı olabilir: Hayat şartları sizi bir arkadaşınızla suç işlemeye mecbur bırakırsa iki ayrı odada sorguya çekildiğinizde suçu inkar edeceğinize dair önceden birbirinize söz vermeyi sakın unutmayın.
